I
l Fokianó (in greco Φωκιανό) è uno di quei vitigni che raccontano, da solo, un pezzo di Egeo. Una varietà che nasce tra le isole e le coste che guardarono, per secoli, il movimento degli Ioni e dei coloni dell’Anatolia, un vitigno che affonda le radici nella storia più antica del mondo greco.
Il suo nome rimanda a Phokaia, l’antica città della costa anatolica (oggi Foça, vicino a Izmir), da cui gli Ioni partirono nel II millennio A.C. portando con sé lingue, usanze e, molto probabilmente, anche materiale viticolo.
Tra le isole, è Ikaria a custodirlo come un’eredità identitaria: qui, il Fokianó non è semplicemente un’uva, ma un frammento vivo della cultura isolana, un tassello del mito del pramnios oinos, il vino di Omero che “accresce il furore dei guerrieri”.
Origine e storia
Il Fokianó è considerato la varietà rossa storica di Ikaria, dove cresceva già nell’antichità sulle pendici del monte Pramni, luogo che ha dato il nome al celebre pramnios oinos.
La sua diffusione successiva l’ha portato a Samos, nelle Cicladi, nel Dodecaneso e, in minima parte, nel Peloponneso.
Studi genetici del 2004 hanno dimostrato che il vitigno a bacca rossa Fokianó è geneticamente identico alla varietà Giouroukiko, e a sua volta rappresenta la forma cromaticamente mutata della varietà bianca Skiadopoulo coltivata a Zante.
L’ipotesi di un legame con l’uva turca Iri Kara rimane invece non confermata.
La sua storia rimane profondamente legata a produzioni quasi familiari, spesso pressoché eroiche, che resistono allo spopolamento, alla siccità e all’impraticabilità di molti vigneti terrazzati.
Il legame con il Pramneios Oinos
Poche uve greche hanno un mito così definito e narrativamente potente.
Il vino prodotto da Fokianó sull’isola di Ikaria — chiamato storicamente Pramnios Oinos — era già noto agli antichi greci.
Le tecniche tradizionali prevedevano:
• appassimento al sole per una settimana, per concentrare zuccheri e aromi
• pigiatura in presse di pietra, spesso di tipologia arcaica
• in alcuni casi, affinamento in anfore interrate
Kydonitsa, l’araba fenice
Il risultato era un vino scurissimo, secco, concentrato, spesso con gradazioni che raggiungevano i 16–18% vol.
Un vino da feste e rituali: veniva servito ai panegiri, le celebri feste campestri che ancora oggi scandiscono la vita comunitaria dell’isola, abbinato prevalentemente alla carne di capra.
Le fonti antiche raccontano anche che venisse utilizzato come ingrediente del kikeonas, una bevanda a base di orzo, formaggio di capra ed erbe, cui i guerrieri attribuivano proprietà energizzanti e addirittura invincibilità.
Ampelografia: la pianta
Il Fokianó è un vitigno che mostra un adattamento naturale al clima dell’Egeo:
• maturazione medio-precoce
• elevata resistenza alla siccità e al caldo
• buona resistenza a muffe e marciumi
• sensibilità invece a peronospora e botrite
• vitigno piuttosto produttivo
Le sue caratteristiche morfologiche:
• foglia di medie dimensioni, intensamente verde, con 5 lobi definiti
• grappolo conico, grande e tendenzialmente non troppo compatto
• acino ellittico o sferico, di colore bluastro/rosso intenso
La sua produttività ha favorito, nei secoli, l’uso duplice: come uva da vino ma anche come uva da tavola, molto apprezzata nelle isole.
Profilo sensoriale
Il Fokianó può dare vini stilisticamente diversi a seconda del territorio e della conduzione, ma con tratti ricorrenti:
• colore rosso vivo, talvolta più tenue di quanto ci si aspetterebbe dal vitigno
• aromi prevalentemente fruttati: prugna, fico, frutti rossi maturi
• acidità spesso moderata
• struttura snella, scorrevole
• in alcune interpretazioni tradizionali, un tenore alcolico elevato
• sorprendente longevità, testimoniata dai vini più tradizionali di Ikaria
Nelle interpretazioni moderne dei piccoli produttori isolani si gioca invece con vinificazioni più fresche, leggere, a gradazione contenuta, che mettono in evidenza la parte più croccante del frutto.
Diffusione attuale
Oggi il Fokianó è coltivato:
• principalmente a Ikaria, dove rimane la voce identitaria dell’isola
• a Samos, nelle Cicladi e nel Dodecaneso
• in minore quantità nel Peloponneso, in Macedonia e in Tracia
• sporadicamente in micro-vigneti familiari in altre zone dell’Egeo
La produzione rimane ridotta, spesso non strutturata, e rappresenta una delle tante forme di viticoltura di sopravvivenza che oggi costituiscono un patrimonio culturale prezioso del Mediterraneo.
Fokianó in breve
• Nome: Fokianó (Φωκιανό)
• Sinonimi: Arigarades, Damaskino, Fokiana, Fokiano Kokkino, Fokiano Mavro, Giouroukiko, Ghiouroukiko, Iricaras, Irikaras, Phokiano Kokkineli, Phokiano Mavro
• Origine: area ionica ed egea; collegato a Phokaia (Anatolia)
• Aree di coltivazione: Ikaria (principale), Samos, Cicladi, Dodecaneso, Peloponneso, Macedonia, Tracia
• Parentele genetiche: identico a Giouroukiko; mutazione cromatica della bianca Skiadopoulo
• Resistenza: ottima tolleranza a caldo e siccità; sensibile a botrite e peronospora
• Carattere dei vini: rossi luminosi, fruttati, di acidità moderata, con aromi di prugna e fico; stile tradizionale potente e alcolico
• Altri usi: anche come uva da tavola
English Version
Fokianó: the Red Memory of the Aegean
Fokianó (Φωκιανό) is one of those grape varieties that encapsulate the soul of the Aegean. It originates between the islands and the Anatolian coast, a crossroads once travelled by Ionian settlers whose traditions, language and—very likely—vines shaped the early Mediterranean world. Its name comes from Phokaia, the ancient city on the western coast of Asia Minor (today Foça, near Izmir), from where the Ionians migrated to the Greek world in the second millennium BC.
Among the islands, Ikaria remains its true homeland. Here, Fokianó is more than a grape: it is a cultural layer, a living link to the legendary pramnios oinos, the wine mentioned by Homer as capable of “fueling the warriors’ fierce strength.”
Origin and History
Fokianó is considered the historic red variety of Ikaria, where vines were cultivated since antiquity on the slopes of Mount Pramni. Its later spread brought it to Samos, the Cyclades, the Dodecanese and—more marginally—to the Peloponnese.
DNA research (2004) shows that the red-berried Fokianó is genetically identical to Giouroukiko, and represents a colour mutation of the white grape Skiadopoulo from Zakynthos. A possible connection with the Turkish grape Iri Kara remains unconfirmed.
Today, much of its cultivation survives through small-scale or family vineyards, often maintained heroically against depopulation, drought and the difficult topography of the islands.
The Pramneios Oinos Legacy
Few Greek grapes possess such a rich and ancient narrative. The wine traditionally made from Fokianó on Ikaria — Pramnios Oinos — was renowned in antiquity.
Historical production included:
• sun-drying the grapes for about a week, to concentrate sugars
• pressing in stone-made wine presses
• in some cases, fermenting or storing the must in buried amphorae
The result was a very dark, dry, concentrated red wine, often reaching 16–18% vol. It was the wine of panegyria, the island’s iconic open-air festivities, typically paired with goat meat.
Ancient sources also report its use in kykeon, a drink made from barley, goat cheese and wild herbs that warriors consumed for strength and endurance.
Ampelography
Fokianó shows a distinct adaptation to Aegean conditions:
• mid-early ripening
• excellent resistance to heat and drought
• moderate vigour, good tolerance to mould
• sensitivity to downy mildew and botrytis
• naturally productive
Morphological traits:
• medium-sized, five-lobed leaves of deep green
• large, conical clusters, not overly compact
• elliptical berries with bluish-red skins
It has historically served both as a wine grape and table grape across the islands.
Wine Profile
Depending on vinification styles and terroir, Fokianó can express significantly different characters, yet with some common features:
• bright red colour, often lighter than expected
• aromas of plum, dried fig, red fruit
• moderate acidity
• lean, smooth structure
• traditional Ikaria styles can reach high alcohol levels
• excellent ageing potential in traditional versions
Contemporary producers often aim for fresher, lighter interpretations to highlight the grape’s fruit-forward soul.
Current Distribution
Fokianó is grown:
• mainly on Ikaria, its cultural and historical core
• on Samos, in the Cyclades and the Dodecanese
• in small quantities in the Peloponnese, Macedonia and Thrace
• in tiny family vineyards throughout the Aegean
Production remains limited, making the grape a rare but culturally invaluable piece of Mediterranean viticultural heritage.
Fokianó at a Glance
• Name: Fokianó (Φωκιανό)
• Synonyms: Arigarades, Damaskino, Fokiana, Giouroukiko, Phokiano Mavro, Skiadopoulo (white mutation)
• Origin: Ionian–Aegean area, linked to ancient Phokaia
• Regions: Ikaria (main), Samos, Cyclades, Dodecanese, Peloponnese, Macedonia, Thrace
• Genetics: identical to Giouroukiko; chromatic mutation of Skiadopoulo
• Vine behaviour: drought-resistant, heat-adapted, sensitive to botrytis
• Wine style: red, bright, fruity, fig-and-plum nose, moderate acidity; powerful in traditional styles
• Other uses: table grape
Φωκιανό: η κόκκινη μνήμη του Αιγαίου
Το Φωκιανό (Φωκιανό) είναι μία από τις ποικιλίες που κουβαλούν ολόκληρη την ψυχή του Αιγαίου. Γεννήθηκε ανάμεσα στα νησιά και τα παράλια της Ιωνίας, σε τόπους όπου οι Ίωνες άφησαν γλώσσα, μύθους και – πιθανότατα – αμπελιακό υλικό. Το όνομά του συνδέεται με τη Φώκαια, την αρχαία πόλη της Μικράς Ασίας (σημερινή Φώτσα), απ’ όπου οι Ίωνες μετακινήθηκαν προς τον ελλαδικό χώρο.
Ανάμεσα στα νησιά, η Ικαρία είναι το αληθινό του σπίτι. Εκεί, το Φωκιανό είναι κάτι περισσότερο από σταφύλι· είναι ένας ζωντανός κρίκος με το θρυλικό πράμνειο οίνο, τον οίνο που κατά τον Όμηρο “οξύνει τη δύναμη των πολεμιστών”.
Προέλευση και ιστορία
Το Φωκιανό θεωρείται η παραδοσιακή ερυθρή ποικιλία της Ικαρίας, όπου καλλιεργείται από την αρχαιότητα στις πλαγιές του όρους Πράμνη. Από εκεί εξαπλώθηκε στη Σάμο, στις Κυκλάδες, στα Δωδεκάνησα και σε μικρότερο βαθμό στην Πελοπόννησο.
Γενετικές αναλύσεις (2004) έδειξαν πως το Φωκιανό είναι γενετικά ίδιο με το Γιουρούκικο, και αποτελεί χρωματική μετάλλαξη του λευκού Σκιαδόπουλου της Ζακύνθου. Η σύνδεση με την τουρκική ποικιλία Iri Kara παραμένει ανεπιβεβαίωτη.
Σήμερα καλλιεργείται κυρίως σε μικρούς ή οικογενειακούς αμπελώνες, που συχνά αντιστέκονται ηρωικά στην ξηρασία, στη δυσκολία του εδάφους και στη δημογραφική αποδυνάμωση των νησιών.
Η κληρονομιά του Πράμνειου Οίνου
Λίγες ελληνικές ποικιλίες διαθέτουν τόσο ισχυρό μυθολογικό και ιστορικό υπόβαθρο. Ο πράμνειος οίνος της Ικαρίας – παραγόμενος παραδοσιακά από Φωκιανό – ήταν διάσημος ήδη από την αρχαιότητα.
Η διαδικασία περιλάμβανε:
• λιαστό στέγνωμα των σταφυλιών για περίπου μία εβδομάδα
• πίεση σε πέτρινους ληνούς
• σε ορισμένες περιπτώσεις, ζύμωση ή ωρίμαση σε θαμμένες αμφορείς
Το αποτέλεσμα ήταν ένα βαθύχρωμο, ξηρό, συμπυκνωμένο ερυθρό κρασί, που μπορούσε να φτάσει τους 16–18% vol. Ήταν το κρασί των πανηγυριών, συνήθως συνοδεία κατσικίσιου κρέατος.
Αναφέρεται επίσης ότι χρησιμοποιούνταν στο κυκεώνα, ένα παρασκεύασμα με κριθάρι, κατσικίσιο τυρί και άγρια βότανα, που έπιναν οι πολεμιστές για αντοχή και δύναμη.
Αμπελογραφικά χαρακτηριστικά
Το Φωκιανό παρουσιάζει εξαιρετική προσαρμογή στο κλίμα του Αιγαίου:
• μεσαία-πρώιμη ωρίμαση
• αντοχή στη ζέστη και την ξηρασία
• γενικά υγιής ποικιλία, με ευαισθησία σε περονόσπορο και βοτρύτη
• καλή παραγωγικότητα
Μορφολογικά:
• μέτριο φύλλο, πεντάλοβο, σκούρο πράσινο
• μεγάλοι, κωνικοί, όχι υπερβολικά πυκνοί βότρεις
• ράγες ελλειψοειδείς ή σφαιρικές, με γαλαζωπό-κόκκινη φλούδα
Χρησιμοποιείται τόσο ως οινοποιήσιμη όσο και ως επιτραπέζια ποικιλία.
Προφίλ κρασιού
Το Φωκιανό μπορεί να προσφέρει διαφορετικά στυλ, αλλά συνήθως χαρακτηρίζεται από:
• φωτεινό ερυθρό χρώμα
• αρώματα δαμάσκηνου, σύκου και ώριμων κόκκινων φρούτων
• μέτρια οξύτητα
• λεπτή, καθαρή δομή
• δυνατότητες παλαίωσης στα παραδοσιακά στυλ
• υψηλούς αλκοολικούς τίτλους στην παραδοσιακή ικαριώτικη εκδοχή
Οι σύγχρονοι παραγωγοί συχνά αναζητούν πιο ανάλαφρες, φρέσκες εκφράσεις.
Σύγχρονη εξάπλωση
Η ποικιλία καλλιεργείται:
• κυρίως στην Ικαρία
• στη Σάμο, στις Κυκλάδες, στα Δωδεκάνησα
• σε μικρή έκταση στην Πελοπόννησο, Μακεδονία και Θράκη
• σε οικογενειακούς αμπελώνες σε διάφορα νησιά του Αιγαίου
Η παραγωγή παραμένει περιορισμένη αλλά αντιπροσωπεύει ένα πολύτιμο κομμάτι της αιγαιοπελαγίτικης αμπελουργικής κληρονομιάς.
Φωκιανό με μια ματιά
• Όνομα: Φωκιανό
• Συνώνυμα: Φωκιανό Μαύρο, Φωκιανό Κοκκινέλι, Γιουρούκικο, Αριγαράδες, Δαμασκηνό κ.ά.
• Προέλευση: Ιωνία – Αιγαίο, συνδεδεμένο με τη Φώκαια
• Περιοχές: Ικαρία, Σάμος, Κυκλάδες, Δωδεκάνησα, Πελοπόννησος, Μακεδονία, Θράκη
• Γενετική σχέση: ταυτόσημο με Γιουρούκικο, χρωματική μετάλλαξη του Σκιαδόπουλου
• Στυλ κρασιού: φωτεινά, φρουτώδη κόκκινα, με αρώματα σύκου και δαμάσκηνου
• Άλλες χρήσεις: επιτραπέζια ποικιλία